Tips bij rouwverwerking

Het verliezen van een partner is zeer pijnlijk en verandert je leven ingrijpend. Je ervaart pijn, verdriet, eenzaamheid. Maar ook je relaties met de mensen om je heen veranderen, moet je alles opeens helemaal alleen doen en alleen beslissen.

Vaak begrijpen de mensen om je heen je niet (helemaal). Wat vaak heel prettig is, is meedoen aan een lotgenotengroep. Hier vind je mensen die hetzelfde hebben meegemaakt als jij, die met een half woord je wél begrijpen. Je kunt elkaars verhaal horen, gevoelens delen en ook tips uitwisselen.

Levend verlies is een bijzondere vorm van rouw. Anders dan bij rouw na afscheid door een overlijden bijvoorbeeld, is het bij levend verlies zo dat het een steeds terugkerend proces is. Er is geen duidelijk definitief einde. Bij levend verlies kun je denken aan verlies van gezondheid of verlies van een relatie. Dat maakt het soms heel lastig, omdat je je er steeds weer toe moet verhouden. En dat kan binnen een relatie voor gedoe zorgen, omdat je dat allebei op je eigen manier doet, mogelijk op een andere manier.
Willen jullie hier eens over sparren, neem dan gerust contact op.

"Je luistert niet om te helpen.
Je helpt… door te luisteren. Je luisterspier kan je oefenen.
Luisteren betekent dat je je beschikbaar maakt voor de ander.

Probeer oordeelbewustzijn te zijn tijdens het luisteren
Oordelen hebben we allemaal – en dat is helemaal niet erg.
Maar probeer ze tijdens het luisteren even te parkeren.
Zo ontstaat er écht ruimte voor de ander.

Geregeld krijg ik de vraag of het zin heeft om extra ondersteuning te vragen in de periode voorafgaand aan een overlijden. Dat heeft zeker zin.
Op het moment dat je weet dat iemand gaat overlijden door bijvoorbeeld ziekte, komen er allerlei emoties los. Vaak gaat de overleefstand aan en komen we in actie. We gaan regelen en zorgen en vinden het lastig om daarnaast ook te vertragen en te voelen wat de hele situatie met ons doet.
Oude patronen in de onderlinge relatie worden versterkt en ieder gaat op zijn eigen manier om met de situatie en emoties die opgeroepen worden.
Hoe zorg je in deze situatie goed voor jezelf en je dierbare van wie je afscheid moet nemen? Wat hebben jullie nodig en lukt het om in verbinding te blijven? Om te zeggen wat je nog wilt zeggen?

Wees je bewust in persoonlijke verschillen in het omgaan met emoties en laat iedereen hierin zijn eigen weg vinden. Probeer momenten van vertragen en rust in te plannen zodat je kan voelen wat er voor emoties spelen. Zoek steun in je omgeving en probeer te praten over hoe het met je gaat.
Je kunt niet in het voren rouwen zoals ze zeggen, het echte rouwproces komt pas op gang na het daadwerkelijke verlies. Maar het proces in aanloop naar een overlijden genereert ook verlies en dus rouw. Als je hier op een goede manier mee om kan gaan en met een goed gevoel afscheid kan nemen, dan helpt dat het op gang brengen van een gezond rouwproces na het overlijden.

Als er sprake is van een verlies bij een van jullie beiden, moet je dat ieder op je eigen manier verwerken. Het kan dat jullie manieren ver uit elkaar liggen en dan kan het moeilijk zijn om elkaar te begrijpen, om elkaar hiervoor ruimte te geven.
Probeer toch in contact te blijven, bespreekbaar te maken hoe het voor jou werkt en hoe voor de ander, wat je van elkaar hierin nodig hebt.

Iemand in rouw is vaak enorm vermoeid. Moe, uitgeput, geen energie terwijl je overdag mogelijk tot weinig komt.
Rouwen wordt wel eens vergeleken met het lopen van een marathon. Het beleven van emoties kost enorm veel energie, je staat altijd aan als het ware en daarnaast staat onze filter om prikkels van buitenaf te filteren wagenwijd open. Hierdoor komt alles binnen en moet je veel meer verwerken en dat kost meer energie.
Mensen die ik spreek verwachten vaak niet dat ze zo vermoeid zijn maar het is een facet wat onlosmakelijk verbonden is met rouw. Je kunt het niet versnellen of omheen werken, het beste wat je kan doen is het respecteren en erop meebewegen. Je lijf en geest zijn keihard aan het werk!

Het boek Traumasporen is absolute aanrader. Vertaald uit The body keeps the score. Heel belangrijk boek om te lezen.
We zijn meer dan een (eenvoudige) diagnose. Veel van de ziektes en ongemakken kennen hun oorsprong uit het verleden.

In tijden van rouw ligt er nog een verlies op de loer, namelijk dat je elkaar als stel kwijtraakt. Omdat je elkaar niet begrijpt bijvoorbeeld.
Probeer met elkaar in contact te blijven. Praat openlijk met elkaar over jullie gevoelens, zelfs als ze verschillen. Rouwen doet ieder op zijn eigen manier, maar samen rouwen vraagt om wederzijds begrip, ruimte en geduld. Luister zonder te willen oplossen — er gewoon zijn is vaak genoeg.

Verlies verwerken is ontzettend belangrijk. We verliezen vaak meer dan we bewust zijn. Iemand verliezen die je dierbaar is, herkennen we wel als verlies. Maar daarbij gaat bijvoorbeeld ook nog iets anders verloren. Je toekomstbeeld, je hoop, je zekerheid, je samenzijn en zo voort. Er is meer te rouwen dan je denkt soms. Toch is erin blijven hangen niet effectief. Dus als het kan, zodra het kan, ga je een plek en tijd creëren voor je rouw. Waar je ruimte en tijd hebt om te voelen, liefst met aandacht van iemand erbij. Die niet oordeelt en bang is. Zorg dat je goed ontlaadt....zodat je echt iets van de ruis op de lijn kwijt raakt. Dan, als het genoeg is, ga je er weer bij weg. Dan laat je het weer even los. Dat is gemakkelijker als je weet dat je er straks weer opnieuw plaats en tijd voor maakt. Je kunt het inplannen, of een mooi item zoeken dat je associeert met dit verlies... dan is dat de hint er even tijd voor te nemen....of aandacht voor te vragen. ER naarTOE en er weer bij WEG....Dat geeft mogelijkheden.

Rouw ontstaat na een impactvol verlies. Denk hierbij aan verlies van een dierbare, van gezondheid, werk of een relatie. Het verlies raakt zo omdat het gaat om iets wat je heel dierbaar is, je voelt je ermee verbonden en is daarmee een deel van jou.
Op het moment dat je dat kwijtraakt verlies je dus ook een deel van jezelf en raakt het aan jouw identiteit. Jouw fundament en wat jou tot jou maakt.
Je kunt rouw hiermee zien als de prijs die we betalen voor liefde of het aangaan van een betekenisvolle relatie. "Rouwen is liefde" aldus Manu Keirse.

Het proces van rouwverwerking heeft onder andere als doel het aanvaarden van het verlies en het verweven van het verlies in je verdere leven. Hierbij is het belangrijk dat je voor jezelf ontdekt wat het verlorene voor je betekende en wie je bent zonder. Daar raakt het aan jouw identiteit.

Vaak wordt in de literatuur gesproken over fasen in de rouw. Veel mensen die rouw hebben ervaren, herkennen helemaal geen fasen. Rouw is ook geen to-do-lijstje wat je af kunt vinken wanneer het klaar is. Accepteer dat je misschien wel altijd zult blijven rouwen. Dat kan ook een troost zijn. Er is geen begin en geen einde. Er is geen tempo. Er is alleen nu.

Waarom relatietherapie bij rouw?
Rouw is zelden synchroon. Waar de één wil praten, trekt de ander zich terug. Waar de één huilt, gaat de ander ‘door’. Dit verschil in coping kan leiden tot misverstanden, frustratie of het gevoel dat je er alleen voor staat.

Relatietherapie helpt stellen:

elkaars rouwproces te begrijpen, zonder te oordelen;

te leren communiceren, ook als emoties intens zijn;

ruimte te maken voor verdriet, zonder elkaar te verliezen;

en samen betekenis te geven aan het verlies.

Tips bij rouw in een relatie – met of zonder therapie
1. Erken elkaars rouwstijl
Iedereen rouwt anders. De één praat veel, de ander verwerkt in stilte. Probeer niet te oordelen over de ander, maar wees nieuwsgierig: “Hoe is dit voor jou?”

2. Wees eerlijk over je gevoelens
Je hoeft niet "de sterke" te zijn voor de ander. Het delen van je verdriet, boosheid of angst kan de band verdiepen.

3. Vermijd het fixen van elkaars pijn
Je hoeft het niet op te lossen. Soms is er geen advies nodig—alleen een arm om iemand heen of een luisterend oor.

4. Plan bewuste momenten samen én apart
Samen rouwen is belangrijk, maar eigen ruimte ook. Geef elkaar ademruimte zonder verwijt.

5. Houd de verbinding levend
Kleine gebaren van liefde, aanraking of aandacht helpen om niet te verzanden in alleen maar verdriet.

6. Zoek tijdig hulp
Als je merkt dat je elkaar niet meer bereikt, veel ruzie hebt, of juist in stilte langs elkaar heen leeft, is relatietherapie een veilige plek om weer met elkaar in gesprek te komen.

Wat kun je verwachten van relatietherapie bij rouw?
Een neutrale ruimte waarin jullie beider verhalen gehoord worden.

Begeleiding in communicatie, zodat pijn niet omslaat in afstand of conflict.

Rituelen of oefeningen die helpen bij gezamenlijke rouwverwerking.

Versterking van de verbinding, ook in moeilijke tijden.

Tot slot
Rouw is niet iets wat je ‘oplost’. Maar je kunt wel leren hoe je samen rouwt zonder elkaar te verliezen. Relatietherapie biedt handvatten om ook in verlies elkaars steun en rustpunt te blijven.

Als je in een rouwproces zit, kun je wel eens overgevoelig zijn voor hele kleine dingen. Over een dop die niet op de tandpasta zit of sokken die langs de wasmand liggen. Normaalgesproken vind je het al irritant, maar stap je er overheen. Nu je in rouw bent, kun je het niet laten gebeuren.
Mensen in rouw leggen onbewust bijna alles onder een vergrootglas. Wat mensen in hun omgeving doen of niet doen, wat ze zeggen of niet zeggen, het komt allemaal harder binnen.
Als jij dat herkent bij jezelf of iemand om je heen, maak het bespreekbaar en hou een beetje rekening met elkaar.

Wounds never heal, they just grow older. De meeste verliezen die je in je leven lijdt 'verwerk' je niet. Ten minste, niet in de zin die in het algemeen spraakgebruik geldt: dat het dan achter de rug is. Rouwen is een beweging die in jou gebeurt en waar je zelf ook invloed op hebt. Rouwen is een beweging waarin je je weer opnieuw tot het leven moet leren verhouden met het verlies wat je hebt geleden. Het verlies blijft altijd met je meegaan, maar de emotionele lading wordt langzaam minder. Het is een golf die langzaam afvlakt. Laat niemand je de gekkigheid aanpraten dat je het na een jaar (of welke andere periode ook) moet hebben verwerkt. De vraag is eerder: kun je je leven weer oppakken, richting geven en zo door de tijd heen ook ontdekken dat je weer eens blij bent, vreugde kent of even niet gedacht hebt aan diegene die je hebt verloren.

Wat vaak zorgt voor gedoe in een relatie, is als we elkaar niet begrijpen. En als er sprake is van rouw, is het soms nog lastiger om elkaar te begrijpen omdat we niet altijd beseffen wat er bij onszelf en bij de ander gebeurt.
Het boek 'Helpen bij verlies en verdriet' van Manu Keirse kan hier bij helpen. Het geeft uitleg en tips over hoe je met jezelf en met elkaar kunt omgaan.
Rouwen doe je immers niet alleen, je hebt elkaar hier bij nodig.

Vaak zitten partners in een negatieve vicieuze cirkel met elkaar. Ze snakken naar een liefdevolle aanraking van de ander, maar ze wachten tot de ander hen eerst aanraakt. Ze geven niet totdat ze hebben ontvangen. Als beide partners vinden dat de ander eerst moet geven, kan het soms lang wachten worden op elkaar.
Het vreemde is: als je geeft, dan ontvang je eigenlijk meteen ook. In de liefde is er eigenlijk geen onderscheid tussen geven en ontvangen. Dus: als je iets nodig hebt van de ander. Geef dit dan zelf. Wil je een aanraking? Raak de ander aan. Wil je aandacht? Geef aandacht.

Als je je hand brandt, dan trek je je hand snel weg. Dit is een reflex dat ervoor zorgt dat je jezelf niet te erg verbrandt. Als wij emotionele pijn voelen, hebben we de neiging om van de pijn weg te gaan. We doen er alles aan om ons te verdoven. Door bijvoorbeeld hard te gaan werken, veel alcohol te drinken of een andere vermijdingsstrategie. Je pijn vermijden blokkeert niet alleen de pijn, het blokkeert ook positieve gevoelens.
Niemand leert ons dat naar de pijn toe te gaan een gezondere manier is om met pijn om te gaan. Voelen waar de pijn zich in je lichaam bevindt, en bij die pijn blijven met je aandacht en ademhaling zorgt uiteindelijk ervoor dat je kunt ontspannen en ook positieve gevoelens kunt toelaten.

Rouwen doen we allemaal op onze eigen manier. En jouw manier kan anders zijn dan die van de mensen om je heen. Hoe ga je daar dan mee om? Hoe laat je de ander in zijn waarde, maar zorg je ook goed voor jezelf, voor wat jij nodig hebt om te leren omgaan met je verlies? Dat kan een ingewikkeld proces zijn, want zijn weerslag heeft op jouw relatie met de mensen om je heen.
Als dit leidt tot problemen in jouw relatie(s), blijf daar dan niet mee rondlopen en zoek iemand die jullie hierin kan begeleiden.

Een impactvol verlies vraagt om een nieuwe verbinding met wie of wat je verloren bent. Het gaat immers niet over loslaten maar over anders vasthouden. Een zogenaamd 'linking object' kan helpen in het voelen van die verbinding. Dat kan een sieraad zijn van de overledene, zijn of haar geurtje wat je opdoet of een foto die je met je meedraagt. Het kan je een gevoel van troost of nabijheid geven.

Boektip 'Vertroostingen'
Gewone woorden van Dirk de Wachter

'Wat ik zelf heb meegemaakt,
doet me nadenken over de vraag:
als een mens in de miserie zit, wat helpt dan?
Wat doen we wanneer het noodlot ons treft?
Waar vinden we troost?
Het antwoord kun je in enkele woorden samenvatten:
in de aanwezigheid van de ander.
Dat is de basis'.

In onze praktijk zie ik soms stellen die uit elkaar gegroeid zijn na een miskraam. Vaak doordat ze het heel anders beleefd hebben, er een ander gevoel bij hebben en elkaar hierin niet kunnen vinden.
Soms mag ik dan de tolk/vertaler zijn, waarbij we kijken naar hun beider verhaal. Naar hun behoeften. Wat ze nodig hebben van de ander. En hoe ze elkaar weer kunnen vinden.
We zijn nou eenmaal allemaal anders. Dus al wat we meemaken, zullen we ook anders beleven. Dat is niet erg, zo lang we ervoor open staan om te horen hoe de ander het beleeft en deze in zijn/haar waarde te laten.

Schrijfster: Lisanne van Sadelhoff

"Een eerlijk boek over dat alles beter is dan zwijgen"

'Als de liefde voorbij is' geschreven door Jan Drost.

De verschillende stadia van liefdesverdriet worden beschreven met behulp van filosofie, muziek, film en literatuur.

Als jouw relatie beëindigd is, kan je dit ervaren als verlies. En heb je dit verlies te verwerken. Het kan dan helpen om alle emoties, ervaringen en gevoelens op te schrijven in een dagboek. Schrijf het van je af. Zodat de kans iets minder groot is dat het continu in jouw hoofd blijft zitten. Een beetje hetzelfde principe als je wil slapen en het lukt niet, omdat je nog boodschappen moet doen. Je moet zeker boter, melk en vanille niet vergeten. Zodra je dit even op een papiertje schrijft, slaap je (vaak) hierna in. Alsof je het van je af moet schrijven. Probeer een dagboek eens. Het hoeft geen nette roman te worden.

Op het moment dat je een ingrijpend verlies meemaakt verlies je niet alleen feitelijk iets of iemand, maar ook dat wat nog had kunnen zijn. Plannen voor de toekomst, wensen, doelen om naar toe te werken.
De toekomst is een script wat we zelf schrijven, het beeld wat we zelf creëren. Door dat ingrijpende verlies moeten we ook dit script herschrijven. Nieuwe beelden en dromen maken want het oude past niet meer.
Een gezond rouwproces draagt daar aan bij.

Lukt het jou om een nieuw script voor de toekomst te schrijven?

Hoe ga je om met het eventuele verlies van jouw partner? Dat kan zijn omdat jouw partner ziek is of omdat hij/zij jou heeft verlaten. Je kunt lang stilstaan bij het moment van uit elkaar gaan. Het kan ooit helpen om een brief te schrijven voor diegene. Schrijf alles wat je wil delen met diegene. Ook al kan je het soms niet meer echt vertellen of zeggen. Of de ander zit hier niet op te wachten of de ander kan het niet meer ontvangen.
Het helpt om emoties en ervaringen van je af te schrijven. Dat kan soms verlichting geven. Zowel bij heftig verdriet als bij hevige boosheid. Het voordeel met het schrijven van een brief is, dat je alles kan zeggen. De brief hoeft namelijk nooit door de ander gelezen te worden.

Probeer het eens.

Rouw ontstaat na het verlies van iets of iemand die je dierbaar is. Daarmee is het als het ware de prijs die we betalen voor liefde of een betekenisvolle verbinding. Als het niet zo belangrijk voor je was dan zou het verlies je ook niet zoveel raken.
Een gezond rouwproces leert je enerzijds het verlies te verweven in je verdere leven. Tegelijk brengt het je in contact met het waardevolle van jullie verbinding. De liefde, de betekenis. Daardoor kan het een bron van troost en kracht zijn.

Er zijn ongeschreven oordelen over hoe snel je een nieuwe relatie mag beginnen nadat je je partner hebt verloren. De idee daarachter is dat je 'eerst moet rouwen en het verwerken'. Ik geloof daar niet zo in. Rouwen en toch snel een nieuwe relatie willen kan samen gaan. Het hangt immers ook af van de kwaliteit van de relatie die voorbij is. Na een lange ziekteperiode en eenzijdige zorg is dat als voorbeeld volstrekt anders dan als het na een lange gecompliceerde relatie is. Wat belangrijk is, dat is dat je de tijd neemt om ruimte te geven aan het verlies. Dat kan ook binnen een nieuwe relatie. Waar je wel aandacht voor moet hebben is dat het je nieuwe relatie niet onevenredig veel belast. En verder is het zo dat sommige mensen gewoon niet zonder een partner kunnen. Dus waarom dan niet?!

Hoe geef je vorm aan pijn en rouw als je iemand bent verloren? Een herdenkingsritueel kan helend zijn. ‘Een overleden dierbare hoef je niet los te laten, je moet hem anders gaan vasthouden.’

We kwamen graag bij een paviljoen bij een strandpaal, aan een rustig stukje strand met een prachtig uitzicht. Het was het lievelingsplekje van mijn vrouw, waar zij tot rust kwam, genoot, en in haar laatste maanden haar ziek-zijn even vergat.

Veel mensen hebben zo hun eigen herdenkingsrituelen voor overledenen. Dat concludeerden ook onderzoekers van de Harvard universiteit, die proefpersonen vroegen wat ze deden nadat ze iemand hadden verloren. Er kwamen verrassend veel persoonlijke rituelen naar boven.

Zo vertelde een vrouw dat ze na het overlijden van haar man elke week trouw zijn auto waste, zoals hij dat altijd deed. Dergelijke gebruiken verzachten de rouw, ontdekten de onderzoekers.

Bij een verlies voelen we ons stuurloos: er is iets gebeurd dat we niet wilden, waar we geen invloed op hadden. Rituelen geven ons deels dat gevoel van controle terug, doordat we iets doen met ons verlies.

Overledenen levend houden in de herinnering, ze herdenken in rituelen en een plek geven in ons leven, het past allemaal goed bij de moderne inzichten over rouw: de dierbare is dan wel gestorven, maar de relatie sterft nooit.

Dit in tegenstelling tot wat eerder werd gedacht: dat je vaste rouwfasen moet doorlopen totdat de rouw ‘klaar’ is, en dat het ongezond is om na een bepaalde periode van rouw nog bezig te zijn met de overledene.

Lang gingen we ervan uit dat verlies verwerken hetzelfde is als de overledene loslaten,’ vertelt Manu Keirse, emeritus hoogleraar Verlies aan de faculteit Geneeskunde in Leuven. ‘Maar iemand van wie je hebt gehouden, is nooit helemaal verloren.

Het gaat niet om loslaten, maar om 'anders vasthouden'. De persoon integreren in je leven, op een andere manier dan toen hij nog in leven was. Het woord her-inneren zegt het al: iemand op een andere manier in je innerlijk bewaren. En in de herinnering kan niemand echt dood.’

Het is opvallend dat we zo weinig stilstaan bij het belang van herinneren in het rouwproces, vindt Keirse. ‘Jarenlang heeft iemand een belangrijke plaats ingenomen in je levensverhaal. Ook als je moeder is overleden, blijf je altijd haar zoon of dochter.

Vergeet je dat, dan veeg je een deel van je bestaan weg. Finaal vaarwel zeggen zou de indruk wekken dat iemands bijdrage aan je levensverhaal niet meer belangrijk is, je niets meer doet.

Die vorm van afscheid nemen kan schadelijk zijn. Degene die gestorven is tot leven brengen, daarentegen, door zijn herinnering levendig te houden, kan levensreddend zijn.’

Cultuurpsycholoog Joanna Wojtkowiak, verbonden aan de Universiteit voor Humanistiek, is het daar zeer mee eens: ‘Door een overledene te herdenken houd je de emotionele relatie met diegene in stand.

Hechting verbreek je niet zomaar. Die gevoelens van liefde zijn er nog steeds. En zolang het niet obsessief wordt of je belemmert in het dagelijks leven, is het goed om de overledene een plek te geven in je leven.’

Toch is het niet heel vanzelfsprekend in onze cultuur, om een overledene te herdenken. Wojtkowiak: ‘In een niet-kerkelijke samenleving sta je eigenlijk alleen bij de uitvaart collectief stil bij wat er is gebeurd.

Daarna moet je in je eentje door met je rouw. Het verdriet zit vooral binnen in jezelf. Herdenkingsrituelen halen het verlies uit die onzichtbaarheid. Ze werken zo goed omdat ze de rouw een positieve, publieke uitlaatklep geven.’

Volgens Keirse helpen herdenkingsrituelen ons bij onze ‘rouwarbeid’, een term van de Amerikaanse psycholoog William Worden. Rouw is, zo zegt Worden, een actief proces – hard werken zelfs, zowel mentaal, emotioneel als lichamelijk.

Dat verklaart waarom rouwenden vaak zo moe zijn. Het werk dat gedaan moet worden, bestaat uit vier rouwtaken: 1. de werkelijkheid van het verlies onder ogen zien; 2. de pijn van het verlies ervaren; 3. je aanpassen aan de wereld na dit verlies; en 4. weer leren genieten en herinneringen bewaren. Deze taken hebben geen volgorde.
Herdenken helpt bij alle vier de rouwtaken, en met name bij de laatste, zegt Keirse. ‘Het is een moment om met anderen over de overledene te praten, om herinneringen te delen. Daarmee geef je de overledene én het verdriet bestaansrecht.

Door herinneringen uit te wisselen kun je bovendien nog veel nieuwe dingen ontdekken over iemand, en de relatie of de persoon op een andere manier gaan zien. Dat kan helend werken. Zo zie je de relatie vaak nog groeien na het overlijden.’

Herdenken kan zo iets heel moois opleveren. Keirse: ‘De jaren die je samen hebt geleefd en de gedeelde herinneringen ben je niet kwijt. De invloeden, de inspiraties, de waarden en betekenissen van zijn leven zijn niet verloren.

Als het je lukt om de verbinding met een overledene te bewaren, besef je des te meer dat je zelf ook een groot verschil kan maken in de levens van de mensen van wie je houdt. Niet alleen tijdens je leven, maar ook lang na je dood. Dit besef kan je leven verrijken en je banden versterken.’

7 manieren om een overleden dierbare te herdenken:

1. Maak een herdenkingsplek
Een hoekje met een foto, een geliefd voorwerp, een kaars. Geef de urn een bijzondere plek, of begraaf de as en plant er een boom op. Zet een bankje in de tuin neer om op te zitten en aan die persoon te denken.

2. Geef een herdenkingsetentje op de sterfdag
Kleed het aan met herinneringen aan die persoon, bijvoorbeeld met zijn of haar lievelingsbloemen, lievelingsgerechten en foto’s. Lees op de avond zelf een gedicht voor, deel een herinnering of vraag iedereen iets te delen over die persoon.

3. Doe iets wat de overledene graag deed
Ga naar een plek waar diegene graag kwam. Speel met z’n allen het gezelschapsspel waar hij of zij zo van genoot. Ga naar zijn of haar favoriete restaurant. Kijk naar de zonsondergang. Bak een taart zoals je oma altijd deed. Of ga iets doen dat de overledene nog graag had willen doen, maar wat er niet van is gekomen. Bijvoorbeeld een bepaald land bezoeken, een voorstelling zien. Zet je in voor een goed doel dat hij of zij belangrijk vond.

4. Bezoek een herdenkingsbijeenkomst
Bijvoorbeeld Allerzielen Alom. Met zo’n herdenkingsritueel merk je dat je niet alleen staat in je verdriet.

5. Draag iets bij je van de overledene
Je kunt de as laten verwerken in een juweel, of een sieraad van de overledene bij je dragen. Of gebruik een voorwerp dat hij of zij graag gebuikte. Timmer met de hamer van je vader, roer in de soep met de pollepel van je oma, laat je verwarmen door de sjaal van je vriendin.

6. Houd de herinnering levendig
Maak een boek met foto’s en herinneringen. Verzamel foto’s, vraag aan mensen die de overledene kenden om een dierbare herinnering op te schrijven. Noem hem of haar op belangrijke momenten, zoals in een speech op een bruiloft.

7. Noteer sterfdata op de kalender
Laat de nabestaanden iets horen op deze dag. Keirse: ‘Dit zijn vaak momenten waarop de familie intens terugdenkt aan de overledene. Door een kaartje te sturen of iemand op te bellen, laat je ze voelen dat je in gedachten bij hen bent in hun gemis, ook nog na lange tijd.’
Zelf een herdenkingsritueel bedenken

Huilen, praten, lachen: bij het herdenken van een overledene wil je ruimte voor álle emoties. Zo creëer je een ritueel met een open sfeer.

Is er een tuin, bos, strand of andere plek waar de overledene graag kwam? Dan zou je het ritueel daar kunnen houden. Bedenk een handeling die herinneringen aan de overledene oproept.

Dat kan van alles zijn: een brief schrijven, vuur maken, een lied zingen, iets voorlezen, iets begraven – zolang het maar bij je past.

Het kan helpen om symbolen met een universele betekenis te gebruiken. Zo staat een kaars voor warmte, licht, vergankelijkheid. Een steen voor onvergankelijkheid en eeuwigheid. Een boom planten voor groei.

‘Een herdenkingsritueel is mooi, maar ook kwetsbaar, het wekt emoties op. Ook pijnlijke emoties,’ zegt cultuurpsycholoog Joanna Wojtkowiak.

Het is daarom belangrijk dat er tijdens het ritueel alle ruimte is voor gevoelens van rouw en verdriet en dat iedereen zich vrij voelt die te delen. Maar grappige herinneringen ophalen en samen lachen kan net zo goed helend zijn.

Maak duidelijk dat de aanwezigen overal vrijblijvend aan kunnen meedoen. Wojtkowiak: ‘Houd het laagdrempelig en informeel. En bedenk goed wie je erbij wilt hebben. Je kunt bijvoorbeeld ook de kinderen erbij betrekken.’

Rouw is een ingewikkeld proces. Het is al lastig om jezelf te begrijpen, laat staan aandacht te hebben voor de mensen om je heen. Ieder rouwt op zijn eigen manier. Dat kan zorgen voor relatieproblemen. Niet alleen tussen partners, maar ook tussen bijvoorbeeld broer en zus, of ouder en kind.
Blijf daar niet mee lopen. Zoeken een relatietherapeut die gespecialiseerd is in rouw. Om te voorkomen dat je naast je verlies ook nog een relatie verliest.

Zoek een therapeut die jou kan begeleiding middels een rouwopstelling. Het geeft inzicht en houvast waardoor je weer een stapje verder komt.

Een intens rouwproces kan dezelfde klachten geven als een depressie of burn-out. Denk dan bijvoorbeeld aan extreme vermoeidheid, geheugenproblemen, concentratieproblemen, slaapproblemen, verandering in eetpatroon, moeite met meerdere dingen tegelijk oppakken, gebrek aan overzicht, geen zin om iets te ondernemen.
Het grote verschil is dat rouw ontstaat na het verlies van iets of iemand die je dierbaar is. Daarmee is het een hele normale reactie en geen ziektebeeld. Het vraagt daarom ook niet om diagnostiek of behandeling maar juist om het normaliseren van dat wat je voelt en ervaart. Rouwtherapie kan hierbij helpen.

Boosheid en verdriet zijn beide emoties die we vaak lastig vinden. Bij verdriet moet je het vaak uithouden, je kunt het niet altijd wegnemen of troosten. Boosheid raakt ons op een andere manier.
Vaak zit onder boosheid ook verdriet. En dat is voor de ander, die de boosheid over zich heen krijgt, niet altijd duidelijk.
Probeer erachter te komen wat er daadwerkelijk aan de hand is als er wat speelt. Om te achterhalen of iemand echt boos is (wat natuurlijk ook kan) of juist heel verdrietig. Als je begrijpt wat er aan de hand is, kun je beter reageren.

Kan dat samengaan? Weer verliefd worden op iemand anders, terwijl je nog rouwt om je overleden partner?
Ik denk van wel. Je rouw is echt niet ineens over en houdt je waarschijnlijk nog jaren bezig. Tegelijkertijd ga je door met je leven en kom je iemand tegen die gevoelens bij je losmaakt. Het is soms wel ingewikkeld voor beide partijen, omdat de rouw aangewakkerd kan worden door de leuke nieuwe dingen die je met je nieuwe partner doet, maar niet meer kunt doen met je overleden geliefde. Dit kan onzekerheid teweegbrengen over de nieuwe relatie.

Als de rouw een plek mag hebben in je nieuwe relatie, kan het heel prima samengaan. Dan kan de nieuwe liefde de pijn en het verdriet verzachten en kan de nieuwe relatie ook de aandacht krijgen die deze nodig heeft.

Er zijn klassieke plaatjes waarbij je rouw 'verwerkt'. Ik geloof daar niet in. Sowieso niet in 'verwerken'. Afval verwerk je, dan is het weg. Rouw om verlies kan naar de achtergrond gaan maar kan ook zo maar weer opduiken. Is het dan niet verwerkt? De vraag is fout. Je verwerkt een verlies niet, je probeert het te verweven in je leven, of zelfs dat niet. Omdat je leven op een gegeven moment weer doorgaat wordt het verlies een deel van je leven met het verlies. Dat is verweven. Dat is geen recht lijn naar een einddoel, dat is steeds weer opnieuw je verhouden tot wat was, wat niet meer is en wat het heden je nu brengt.

Als je met elkaar in relatietherapie gaat, weet dan dat het hard werken is. Je relatietherapeut kan jullie begeleiden in het verkrijgen van inzichten (waardoor is e.e.a. ontstaan, welke patronen zitten er, waarom doe je wat je doet) en kan handvatten geven hoe je daarmee aan de slag kunt.
Maar het echte werk zul je zelf moeten doen. Thuis. Samen. In je relatie. Daar zul je aan het werk moeten gaan met de opgedane inzichten. Ander gedrag aanleren waar je denkt zelf wat anders te kunnen doen. Elkaar steunen en coachen in dit leerproces. Openstaan om samen te leren.
Dan kunnen er hele mooie dingen gebeuren en kunnen jullie je relatie 'upgraden' naar een 2.0 versie.

Rouwen doe je niet alleen.
Als jij in rouw bent, dan heeft dat veel effect op jouw relatie met de mensen om je heen. Je kunt misschien minder van hen hebben, of juist veel teveel. Alles wat er gebeurt komt onder een vergrootglas, omdat je nou eenmaal gevoeliger bent dan anders. Dus wat mensen wel of niet doen, wat mensen wel of niet zeggen, alles komt harder binnen.
Lukt het jou om op een goede manier aan te geven wat je nodig hebt? Dan blijft de relatie met de mensen om je heen wel goed. Als dat even niet zo goed lukt, aarzel dan niet om hulp te zoeken, zodat je naast je verlies niet ook nog de mensen om je heen verliest.

Verwachtingen die je van jezelf hebt, die komen ook naar voren in jouw rouwproces. Als je bijvoorbeeld iemand bent die hoge eisen aan zichzelf stelt dan vind je het waarschijnlijk ook lastig om ruimte te maken voor jouw rouw en alles waar daarbij komt kijken. Jouw kwetsbaarheid, verminderde belastbaarheid, minder energie hebben, minder zin in sociale contacten. Rouw heeft invloed op jouw rollen als partner, ouder, collega, vriend(in) etc. Het is lastig om door te gaan op de manier van voor het ingrijpende verlies maar als je dit wel van jezelf verwacht kost dat vaak enorm veel energie. Energie die je niet hebt als je in een rouwproces zit.

Hopelijk lukt het om jezelf de ruimte te geven die je nodig hebt om te rouwen om het verlies zonder dat je daarnaast allerlei verwachtingen van jezelf hebt die je onmogelijk waar kan maken.

We ervaren verlies meestal als negatief en daarmee ervaren we ook rouwen vaak als negatief. Je moet er zo snel mogelijk vanaf komen. Of misschien met rouw 'er doorheen gaan'. Maar op die wijze ontkennen we het leven wat altijd winnen en verliezen in zich draagt. Rouwen is een gezond proces. Alleen de weg gaat door veel negatieve emoties: eenzaamheid, doelloosheid, zinloosheid, wanhoop, verdriet, etc. De term 'rouwverwerking' veronderstelt dat je er op een gegeven moment 'doorheen' bent. Maar is dat zo? Wonden genezen niet, meestal worden ze gewoon ouder. En dat betekent dat ze zo maar weer kunnen opduiken. Misschien is het daarom beter om te spreken van 'verweven'. Het verlies dat je hebt geleden moet verweven worden in je leven verder, daarmee is het niet 'verwerkt' en afgedaan. Het gaat meer naar de achtergrond. En soms komt het dan zo maar weer naar voren. Dat is doodgewoon. En daar is niets mis mee.

Teleurgesteld in je omgeving
In mijn praktijk zie ik dat rouw veel invloed heeft op de relaties om ons heen. Vaak zijn we ons daar in eerste instantie niet van bewust maar op een gegeven moment valt het op. Soms in de vorm van teleurstelling als je meer contact of steun had verwacht gezien de goede relatie die je eerst samen had. Andere relaties verdiepen zich juist en ontvang je steun uit onverwachte hoek.

Rouw of verlies staat niet op zichzelf maar verandert ook relaties en verbindingen. Bijvoorbeeld doordat jouw behoeftes zijn veranderd. De een zal hier gemakkelijker in mee kunnen bewegen, de ander minder. Probeer of het lukt om de ander te vertellen wat je nodig hebt of wat je behoefte is. Soms lukt het dan om de verbinding te behouden. Helaas is het ook zo dat je soms moet accepteren dat relaties verloren gaan. Hoe verdrietig dat ook is.

Verdriet, boosheid, pijn: we rennen het liefst weg voor onplezierige emoties of we reageren ze af op anderen. Terwijl ze zoveel waardevolle lessen bevatten. Leer beter omgaan met pijnlijke emoties met het 'rising strong-stappenplan 'van de Amerikaanse hoogleraar en auteur Brené Brown.

Omgaan met pijnlijke emoties in 6 stappen

Stap 1: Jezelf rekenschap geven
Emotionele reacties herkennen is vaak het belangrijkste wat mensen onder de knie moeten krijgen als ze willen leren omgaan met pijnlijke emoties. Neem daarom nu eerst een recente lastige situatie in gedachten en haal je die weer even scherp voor de geest.

Wanneer besefte je dat je onderuit was gegaan? Dat je iets voelde – boosheid, gekwetstheid, angst, verdriet, ook al wist je misschien nog niet precies welke emotie opspeelde?

Stap 2: Herkende je een van deze reacties:
Je lichaam reageerde. Met een knoop in de maag, een verhoogde hartslag, blozende wangen of het gevoel te verstijven.
Gedachten begonnen als een dolle over elkaar heen te buitelen.
Je herhaalde het gebeurde keer op keer in slow-motion.
Je verloor je zelfbeheersing: je stond ineens te schreeuwen tegen de kinderen of begon druk een beschuldigende e-mail naar een collega te typen.
Of een andere reactie, namelijk:

Ik voelde me… (bijvoorbeeld: teleurgesteld, berouwvol, pissig, gekwetst, kwaad, gebroken, verward, bang, bezorgd)
Ik ervoer… (bijvoorbeeld: veel pijn, kwetsbaarheid, schaamte, gêne, het gevoel overspoeld te zijn

Misschien heb je al een idee van wat je voelde; zo niet, ga dan gewoon verder naar de volgende stap.

Stap 3: Maak een ‘shitterige eerste versie’

De volgende stap van beter omgaan met emoties is het schrijven van een een kort, ongecensureerd verslag (‘shitty first draft’) van wat er in je omging op dat moment.

Brené Brown zegt daar over ‘Probeer niet netjes of samenhangend te zijn. Laat even niet die rationele volwassene aan het woord, maar gewoon dat stampvoetende, zelfgenoegzame, verwarde of lamgeslagen kind.’

Zorg dat er binnen het kwartier iets korts staat achter deze punten:

Mijn gevoelens:…
Mijn lichaam:…
Mijn gedachten: …
Mijn overtuigingen: …
Mijn gedrag: …
Het verhaal dat ik mezelf vertel is …

Belangrijk bij stap 3:
Niet filteren, polijsten, piekeren. Geef jezelf toestemming om op te schrijven wat er in je opkomt.
Tolereer onzekerheid. Zie je jezelf dingen opschrijven die je zelf niet begrijpt? Zet er voor nu dan gewoon even een vraagteken bij, of noteer in de kantlijn ‘Wat gebeurde hier nou?’, maar schrijf vooral verder.
Hou je niet in. Als je je zorgen begint te maken over wat mensen zullen denken als ze dit lezen, zit je op het goede pad.

Stap 4: Analyseer: wat gebeurt er en waarom?

Waarom ben ik vandaag zo hard voor iedereen om me heen? Wat maakt me zo kwaad? Hoe kwam ik tot het punt dat ik zin kreeg om tegen die muur te rammen? Waarom voel ik me zo overweldigd door dat gesprek op mijn werk? Wat gebeurt er daar in die knoop in mijn maag?

Bijvoorbeeld: je gezicht wordt rood en de hitte jaagt door je borst bij het nieuws dat een collega de leiding krijgt over een nieuw project. De bedoeling van het rising strong-proces is dan ook herkennen dat je een emotionele reactie vertoont en nieuwsgierig wordt: waarom gebeurt dat?

Stap 5: Een reality-check

Uit de voorgaande stappen is naar voren gekomen wat het verhaal is dat je jezelf vertelt. Om te onderzoeken wat waar is van dat verhaal en wat niet, beantwoord je de volgende vragen:

Wat moet ik nog meer weten over de situatie om te onderzoeken hoe het er werkelijk voor staat?
Wat moet ik nog meer weten over de personen die hier een rol in spelen?
Wat moet ik leren over mezelf?

In stap 5 is het zaak om dat te gaan checken: wat is een vaststaand feit en wat maak ik ervan?’

Stap 6: Welke belangrijke les kan ik hieruit trekken?
En wat ga ik daar mee doen?... om mijn beleving te sturen naar iets waar ik wel iets mee kan

Er zijn meerdere factoren van invloed op het verloop van een rouwproces. Bijvoorbeeld de manier waarop je geleerd hebt om te gaan met verlies of verdriet. Zoek je het liefste afleiding of mag het gevoel er zijn? Kun je erover praten met anderen of vind je dat juist lastig? Zeg je tegen jezelf: "Kom op, je moet toch door" en "Je moet het toch alleen doen" of laat je andere mensen toe voor steun? Mag je vertragen?
Er is geen goed of fout al kan de ene manier wat meer ruimte geven dan de andere. Het is goed om oog te hebben voor de manier waarop jij geleerd hebt om te gaan met verdriet of verlies en om te ervaren of deze manier helpend is of niet voor het vormgeven van jouw rouwproces.
Binnen een relatie vraagt dit om extra afstemming en aandacht voor elkaar. Onderzoeken hoe jullie elkaar tot steun kunnen zijn met ruimte voor ieders eigenheid.

In een relatie ontstaan er altijd bepaalde patronen. Bijvoorbeeld hoe jullie omgaan met alledaagse gebeurtenissen, of jullie met elkaar praten over emoties of dat jullie de problemen liever zelf oplossen. Bijvoorbeeld om de ander te ontlasten. Op het moment dat jullie een ingrijpend verlies meemaken, zullen deze patronen versterkt worden. Omdat je zelf in een rouwproces zit, is het extra lastig af te stemmen op de ander. Als jullie gewend zijn problemen zoveel mogelijk zelf op te lossen, is het risico groot dat jullie de verbinding met elkaar verliezen. Mogelijk met een relatiebreuk tot gevolg. Wees hier alert op en voorkom dat je na het eerste ingrijpende verlies ook nog je relatie verliest. Probeer in contact te blijven met elkaar door regelmatig te checken hoe het met de ander gaat. Luister vooral, je hoeft geen oplossingen te zoeken. Lukt het samen niet om de patronen te doorbreken, zoek dan op tijd hulp bijvoorbeeld bij een relatietherapeut met kennis over rouw en verlies.

Zodra één van beide partners verliezen heeft in zijn leven en daardoor in een rouwproces terecht komt betekent dit dat het verlies onderdeel van jullie relatie is. Dus dat jullie beiden op jullie eigen manier door een rouwproces gaan, maar dat er ook ergens die verbinding moet komen tussen die beide rouwprocessen. Dit is lastig als je niet de ruimte hebt voor de ander. Ga dan naar een relatietherapeut die dit kan begeleiden.

Iedereen is anders en rouwt anders. Dat is in z'n algemeenheid prima om te onderschrijven. Maar als je er in je eigen relatie tegenaan loopt dat de ander je niet aanvoelt, niet begrijpt of hele andere behoeftes heeft (zoals er wel of niet veel over praten), is dat lastiger. Het is dan belangrijk dit met elkaar te benoemen, er misschien eens om te lachen en dat ook als uitgangspunt te nemen.. Dat kan dus betekenen dat degene die er wel veel over wil praten dat meer met vriend(inn)en doet dan met de partner. Terwijl je elkaar wel steeds weer opzoekt om het op een manier te delen die bij beiden past.

Afscheid nemen van een relatie, kan een intens rouwproces zijn. Waar je door alle fases heengaat: boosheid, verdriet, onderhandelen (als ik/hij/zij nou zo doet, is er dan nog wel hoop) en uiteindelijk acceptatie.

Deze fases lopen door elkaar heen, en kunnen met gemak 1 tot 2 jaar duren. Logisch, als iemand zo in je hart heeft gezeten, dan kost dat veel tijd.
Neem daar voor alle tijd; en ga het rouwproces ook 'actief' aan door er over te praten, schrijven, iets creatiefs mee te doen. Een ritueel, zoals bijvoorbeeld een dankbaarheidsbrief schrijven, kan helpend zijn om de relatie ook echt los te laten. Sterkte!

Hoe heb jij geleerd om te gaan met relaties in je leven? Heb je ooit geleerd hoe relaties werken? Wat dat van je vraagt en wat je beter wel of niet kunt doen?
Vaak is het zo dat we dat helemaal niet leren. Niet op school in ieder geval. Hooguit krijgen we thuis een voorbeeld van hoe onze ouders dat doen. En dat is niet altijd het juiste voorbeeld.
Gelukkig kun je altijd nog leren, als je daar voor open staat. Als jij merkt dat je relatie niet lekker loopt, wees dan bereid om naar jullie relatie en naar jezelf te kijken om te ontdekken wat je anders zou kunnen doen.

Iedereen ervaart verlies op zijn eigen manier en gaat er op zijn eigen manier mee om. We noemen dat coping.

Je zogezegde copingmechanisme (ook wel overlevingsmechanisme) wordt in je jeugd al gevormd. En als je ouder bent gebruik je vaak nog steeds onbewust hetzelfde mechanisme. Dat kan echter in je relatie problemen geven.

Als je bijvoorbeeld een verlies hebt meegemaakt dan kan je coping zijn dan je stil wordt, je terugtrekt en afstand neemt. Dit gebeurt automatisch. Daar reageert je partner op. Misschien ook wel door afstand te nemen of niet meer te vragen hoe het met je gaat. En dat geeft jouw mogelijk het gevoel dat je partner geen interesse hebt. Dat je er alleen voor staat.

Belangrijk is dus dat je alert bent op je eigen mechanismen. Dat je bij jezelf nagaat wat je doet en wat mogelijk de reactie van je partner is. En als je dat weet heb je een keuze. Een keuze om het anders te doen en daarmee de steun en de zorg te krijgen die je eigenlijk graag van je partner wenst.

De omgang met verlies geeft vaak extra spanning binnen de relatie. Zeker als de kwetsuren "verborgen" blijven. Chronische angst en woede zijn problematische nawerkingen bij verlies. Onze partner moet voor ons een veilige haven zijn en ook een oprechte getuige van onze pijn om te kunnen helen. Zoek bij de verwerking van je verlies een relatietherapeut zodat jullie via pijn een weg vinden naar kracht en een diepere beleving van verbondenheid.

Rouwverwerking; kan je verlies ooit verwerken? Je kunt wel leren leven met verlies. Ik geloof dat het helpend is om te vertellen over wie of wat je bent verloren, over de herinneringen, over de betekenis, over de gevolgen, over het doorleven met het verlies. Vertel maar!